Βιβλιοπαρουσίαση

Γ. Χατζηκωστή  Ο κόσμος των παιδιών στο έργο του Αλ. Παπαδιαμάντη

Καθώς η ψυχή μου έχει νοτιστεί με την κατανυκτική ευωδία «ως πνοή αύρας λεπτής» του Παπαδιαμάντη από την πρόσφατη επίσκεψή μου στο νησί του, συνέχισα νοερά το ταξίδι μέσα από τα θησαυρίσματα της αριστοτεχνικής του γραφίδας. Συνταξιδιώτης – οδηγός σε τούτη την άλλη περιδιάβαση των αναγνωστικών ανατάσεων το ωραίο βιβλίο του Γιώργου Χατζηκωστή, που κυκλοφόρησε το 2012 σε πολυτονική, ως μας έχει συνηθίσει, γραφή και με  φιλοτέχνηση του εξωφύλλου από τον Αντρέα Λαδόμματο.

Ποια είναι, ωστόσο, τα ειδικότερα κίνητρα του πολυγραφότατου μελετητή της νεοελληνικής μας γραμματείας να ασχοληθεί με τη σημαντική αυτή πτυχή, που φωτίζει τον «κόσμο των παιδιών στο έργο του Αλ. Παπαδιαμάντη», σύμφωνα με τον ομώνυμο τίτλο του μικρού μεν, αλλά λίαν αποκαλυπτικού του πονήματος; Την εξήγηση μάς τη δίνει ο ίδιος στο προλογικό του σημείωμα, όπου, εξυμνώντας «τον τεχνουργό ανθρωπογνώστη συγγραφέα και τον εύστροφο χειριστή τού πάντοτε ποιητικού λόγου του», προσθέτει στις κριτικές αποτιμήσεις προγενέστερων λογοτεχνών τις δικές του ευσύνοπτες σκέψεις. Εντρυφώντας στις 2675 σελίδες του συνόλου των έργων του μεγάλου μας διηγηματογράφου, σημειώνει μεταξύ άλλων: «Από την πολυεδρική δημιουργία του, ως μνημόσυνο στην εκατοστή επέτειο του θανάτου του αλλά και ως ευγνωμοσύνη ανθ’ ων παιδιόθεν απεκόμισα από τον μεγάλο συγγραφέα, επέλεξα να επιχειρήσω να παρουσιάσω τον κόσμο των παιδιών, όπως αυτός αναδύεται μέσα από το έργο του. Ένα κόσμο, ο οποίος, κατά γενική παραδοχή, αποτελεί – ή πρέπει να αποτελεί – την παραδείσια περίοδο της ανθρώπινης ζωής».

Η τελευταία, ωστόσο, υπαινικτική υπόμνηση είναι προϊδεαστική των όσων διεισδυτικά ψυχογραφούνται και ζωντανά εξεικονίζονται με την ανεξίτηλη Παπαδιαμαντική σφραγίδα γύρω από τη δική του παιδική ζωή και των συνομηλίκων του στη Σκιάθο, καθώς  και των παιδιών του αθηναϊκού άστεως από τα μέσα του προπερασμένου έως τις αρχές του περασμένου αιώνα μέσα από τις 96 επόμενες σελίδες, που καλύπτουν: μια περιεκτική εισαγωγή, ενδεικτική των ευχάριστων στιγμών και των δυσάρεστων ημερών του «Παπαδιαμάντη ως παιδί» και δεκαεννέα επί μέρους θεματικές ενότητες, που καταδεικνύουν ότι η νηπιακή και παιδική ζωή των παιδιών εκείνων όχι μόνο δεν ήταν «παραδείσια», αλλά τις περισσότερες φορές έμοιαζε με κόλαση, κατ’ αντίφαση τιμωρητική της παιδικής αθωότητας. Είναι όσα έζησε και βίωσε, κουβαλώντας τα μαζί του στα αθηναϊκά χρόνια της ενηλικίωσής του, για να τα μεταπλάσει αργότερα στα διηγήματα, τις νουβέλες και στα μυθιστορήματά του. Είναι «το παιδικό τούτο κάτι, το λαχταριστό και το άφραστο», όπως το συλλαμβάνει ο Παλαμάς μέσα από το επιγραμματικό πρόταγμα της εισαγωγής.

Τα χαρακτηριστικά παραθέματα τεκμηριώνουν τα εισαγωγικά και ενδιάμεσα σχόλια του μελετητή – ανθολόγου, που χωρίς να προκαταλαμβάνουν τον αναγνώστη, του διευρύνουν την πρόσβαση τόσο στο προκείμενο απόσπασμα όσο και στην αναζήτηση ολόκληρου του Παπαδιαμαντικού κειμένου, πυροδοτώντας του το έναυσμα της δικής του προβληματικής. Το σχετικό «Γλωσσάριον», που επιτάσσεται του βιβλίου, είναι αρκούντως προς τούτο ενισχυτικό.

Οι εύστοχες επισημάνσεις του Γ. Χατζηκωστή αναφέρονται σφαιρικά σε όλο το φάσμα μιας παλαιότερης κοινωνικής πραγματικότητας στον κλειστό νησιωτικό και αστικό μικρόκοσμο ως προς τις διάφορες εκφάνσεις των ρόλων και των δρώμενών του, τις ψυχοσυναισθηματικές αντιδράσεις των ιδίων των παιδιών και των μεγαλύτερων απένταντί τους, τις οικογενειακές σχέσεις και τις καταλυτικές επιδράσεις από τις δύσκολες συνθήκες του βίου – αβίωτού τους και γενικότερα τα ήθη και τα έθιμα σε συσχέτιση με τον παιδόκοσμο της εποχής του. Έτσι, δεν είναι μόνο η προκατάληψη για τα θηλυκά βρέφη, που γνωρίσαμε στη «Φόνισσα», αλλά και η ορφάνια, η κοινωνική απόρριψη, η στοργή των μητέρων και η αυτοθυσία των γιαγιάδων, οι ασθένειες, οι θάνατοι και οι φόνοι φτωχών και ανυπεράσπιστων παιδιών, οι σκανταλιές και οι τιμωρίες τους στο σχολείο, οι βιοποριστικές τους ασχολίες, τα παιγνίδια, η σχολική και θρησκευτική τους ζωή κ.ά.

Το μελέτημα, που δεν έχει, ασφαλώς, την αξίωση επιστημονικής διατριβής, δεν απομονώνει σχολαστικά μια καίρια πτυχή της Παπαδιαμαντικής αυτής θεματικής, αλλά την προβάλλει υποβλητικά μέσα από το συγκείμενο των αποσπασματικών συμφραζομένων. Στο «Επιλογικό» του ο ίδιος ο συγγραφέας επεξηγεί τη μεθοδολογική του προσέγγιση της μεγιστοποίησης των αποσπασμάτων και της ελαχιστοποίησης των δικών του σχολιασμών. Επειδή σε αντίθετη περίπτωση, τονίζει, «Θα στερούσα […] από τον αναγνώστη το κλίμα, την ατμόσφαιρα, τη γοητεία, τη μαγεία του λόγου του Παπαδιαμάντη…».

Χρυσόθεμις Χατζηπαναγή